در باره شهرستان کرج

سرزمینی پرجاذبه و مرکز آب و آبادانی بوده است. استعدادهای طبیعی و منابع آبی فراوان سلسله جبال البرز، همچنین خاک حاصلخیز دامنه های البرز و دشت منتهی به آن برای اجتماعات بشری مناسب بوده است و دلیل آن آثار باستانی ارزشمندی است که در گوشه و کنار این جلگه وسیع و در حاشیه راههای ارتباطی کهن قابل مشاهده است. تپه های آق تپه، مراد تپه و تپه مردآباد، قلعه های تاریخی تنگ گسیل و شهرستانک و آثار دوران اسلامی همچون برج میدانک مغولی، پل و کاروانسرای صفوی، کاخ های قاجاری و کاخهای رضا شاهی و محمدرضا شاهی حکایت از استمرار استقرارهای پی در پی در این منطقه دارد.

اطلاعات موجود حاکی است که کرج مدتی جزء مازندران و زمانی قسمتی از ری بوده است و گاهی از روستاهای طالقان یا شهرستانک محسوب می شده است. تا پیش از حمله مغول رفت و آمد کاروانها بیشتر از راهی بوده که از طریق سگزآباد و شهریار به ری می رفته. از این دوره به بعد راه قزوین – کرج – ری به قبلی ترجیح داده شده است ولی اهمیت کرج در دوره صفوی به دلیل قرار گرفتن بر سر راه قزوین به تهران و تبریز بیشتر شده و کاروانسراها، پلها و قلعه های ایجاد شده در حاشیه این جاده به آن هویت بخشیده است.
از مورخین معتبری که از کرج یاد کرده، مقدسی است. وی در قرن چهارم هجری قمری از کرج به عنوان یکی از قرای ری نام برده است.

در اوایل قرن هفتم هجری قمری یاقوت حموی نیز کرج را تابع ری دانسته است.
حمدالله مستوفی در قرن هشتم هجری قمری کن و کرج را از ولایات تابع طالقان برشمرده و در ذکر رودخانه های عراق عجم از کوهرود نام می برد که ویژگی های آن به طور دقیق قابل تطبیق بر روی رودخانه کرج است.

در قرون میانه اسلام و پس از آن به ویژه در عهد آخرین پادشاهان صفوی که تهران مقر حکومتی دربار می شود، مسیر قزوین – کرج – تهران مورد توجه قرار می گیرد و به احتمال فراوان کاروانسرای صفوی کرج قابل انتساب به همین دوره است.

باشکوهترین دوره تاریخی، دوره قاجاریه به ویژه عصر فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه بوده است. در این دوره کرج به علت همجواری با پایتخت و قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی سلطانیه و تبریز مورد توجه سلیمان میرزا نیز بوده است. مجموعه سلیمانیه کرج به این مقطع زمانی تعلق دارد. در همین دوران سپاهیان زیادی از منطقه عبور کرده و یادداشتهایی از خود بر جای نهاده اند که برای دسترسی به اطلاعات جامع تر می توان به سفرنامه ها مراجعه کرد.
در جزوه ای که تحت عنوان "شناسنامه شهرستان کرج" توسط فرمانداری این شهرستان تهیه شده در مورد وجه تسمیه نام کرج چنین آمده است:

کرج از کلمه کراج به معنی بانگ و فریاد است. زیرا در تپه آتشگاه و کوههای کلاک و قلعه دختر شهرستانک و بز قلعه اشتهارد در ایام تابستان برای خبر رساندن و دیده بانی آتش افروزی می شد و در موقع جنگ بدینوسیله از هجوم دشمنان با خبر می شدند، در آن روزگار ممکن است، نام کرج، کراج بوده است.

در فرهنگ نفیسی کرج به معنی گوی، گریبان، چاک و شکاف آمده و آن
رودخانه ایست که در کوههای شمال غربی ری جاری می شد و بلوک شهریار و ساوجبلاغ را مشروب می سازد و نام دهی است در کنار این رودخانه که پادشاهان قاجار در آنجا بناها و قصرهای عالیه برپا نموده اند. همچنین در کتب مختلف آمده، لفظ کرج از کلمه کرژ به معنی کوهپایه است.

در مورد پیشینه تاریخی شهرستان کرج منابع مکتوب بسیار محدود است. برای پی بردن به تاریخ و گذشته آن و جبران این محدودیت، لازم است ابتدا آثار مادی و میراث های فرهنگی منطقه را جستجو کنیم و پس از دسترسی به مواد فرهنگی، آنها را شناسایی و معرفی نماییم تا بتوانیم راهگشای پژوهشگران و باستان شناسانی باشیم که علاقه به تحقیقات گسترده تر در این محدوده از خاک ایران دارند و مایلند با شناساندن فرهنگ و تمدن این سرزمین زوایای تاریک آن را روشن نمایند.

بررسیهای باستان شناسی آثار فرهنگی – تاریخی و پژوهشها و مطالعات بعدی آن در هر مکانی کمک قابل توجهی به شناخت تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم، سنتها، مردم شناسی، جامعه شناسی و… می کند و بررسی حوزه فرمانداری کرج نیز به همین منظور انجام شده است.

موقعیت و تقسیمات کشوری

کرج با ۲۴۵۲ کیلومتر مربع وسعت در ۳۵ کیلومتری غرب تهران و در دامنه جنوبی رشته کوههای البرز قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان شهریار و استان مرکزی، از غرب به شهرستان ساوجبلاغ و قزوین و از شرق به تهران و شمیرانات محدود است.

جلگه پهناور کرج با ارتفاع متوسط ۱۳۲۰ متر از سطح دریا در مسیر راه ارتباطی وسایط نقلیه حامل کالاهای وارداتی و صادراتی از مرز ترکیه و آذربایجان و به مقصد تهران و بالعکس است.
کوههای رفیع و پر ابهت البرز استان مازندران و کرج را از هم جدا کرده است. دهستان کرج در میان دره های پرپیچ وخم البرز و در اطراف جاده چالوس قرار دارند. از تونل کندوان تا روستای مراد تپه در غرب اشتهارد، حوزه فرمانداری کرج را تشکیل می دهد.

حوزه فرمانداری کرج در سال ۱۳۳۷ برای جمعیتی در حدود ۳۵ هزار نفر و با وسعتی در حدود ۵۸۳۰ کیلومتر مربع تافسیس شد. این شهرستان تا سال ۱۳۶۹ دارای چند بخش شامل: مرکزی، شهریار، رباط کریم و طالقان و اشتهارد بود، ولی پس از تبدیل بخشهای شهریار و رباط کریم و ساوجبلاغ به شهرستان چهار بخش از آن متنزع گردید و در حال حاضر شامل دو بخش مرکزی و اشتهارد و هفت دهستان است.

بخش مرکزی با ۶ دهستان به نامهای: نسا، آسارا، آدران، کمال آباد، گرمدره و محمدآباد از تونل کندوان تا احمدآباد (مردآباد) را شامل می شود.
بخش اشتهارد که از احمدآباد تا مرادتپه ادامه دارد، تنها یک دهستان به نام پلنگ آباد (رحمانیه) دارد.

آثار فرهنگی – تاریخی

در حوزه فرمانداری کرج بیش از ۱۰۰ اثر با ارزش فرهنگی – تاریخی و هنری شناسایی شده و در گزارش بررسی و شناسایی این منطقه درج گردیده که در این مقاله به شرحی کوتاه درباره دهستان پرداخته می شود.

آثار فرهنگی- تاریخی دهستان های نسا، آسارا و آدران

دهستان های نسا، آسارا و آردران در منطقه ای کوهستانی قرار داشته و آبادیهای آنها در دره های پرشیب و یا بر حاشیه مرتفع کوهها ایجاد شده است.ولی آبادی آدران نسبت به نسا و آسارا وسیع تر و بیشتر است و زمینهای کشاورزی و باغات میوه
فراوان ترند به همین دلیل از دیرباز در این منطقه کشاورزی رونق بیشتری داشته و در نتیجه سکونت در روستاها مداوم و دایمی است.

آثار فرهنگی – تاریخی دهستانهای کمال آباد، گرمدره، محمدآباد و شهر کرج

در این محدوده از حوزه فرمانداری کرج آثار ارزشمند و قابل توجهی وجود دارد که خوشبختانه تعدادی از آنها توسط کارشناسان میراث فرهنگی استان تهران و کرج معرفی شده و تعدادی نیز در حال مرمت و استحکام بخشی هستند. در این میان دو حمام قدیمی واقع در روستاهای هلجرد و بیلقان در عین سلامت و اهمیت، کمتر مورد توجه قرار گرفته اند.