دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق[۱۵]* است [۱۶] که عمدتاً در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین[۱۷]* تشکیل شده و نسبتاً جوان است.[۱۸] فعالیت‌های آتشفشانی این کوه محدود به تصعید گازهای گوگردی است.[۱۹] آخرین فعالیت‌های آتشفشانی این کوه مربوط به ۳۸۵۰۰ سال قبل بوده‌است.[۱۲]
دماوند یک آتشفشان خفته‌است که امکان فعال شدن مجدد آن وجود دارد. [۲۰] در برخی از سال‌ها از جمله در سال ۱۳۸۶، از قله دماوند، دود و بخارهایی خارج شده‌است که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعال شدن این آتشفشان پنداشته‌اند. اما در حقیقت در سال‌های پربارش، با نفوذ آب به درون قله و مواجه شدن با سنگ‌های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می‌شود و چنین به نظر می‌رسد که فعالیت‌های آتشفشانی صورت گرفته‌است. [۲۱]
قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است [این مورد منابع معتبرتری احتیاج دارد] که دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده‌است. [۲۱] همچنین نشانه‌هایی از وجود دهانه‌های قدیمی در پهلوهای جنوبی و شمالی کوه ملاحظه می‌شود.[۲۱]
عمر دماوند با استفاده از روش کربن ۱۴، در حدود ۳۸۵۰۰ سال تعیین شده‌است. [۲۱]
نام دماوند به دو صورت مشهور دماوند و دنباوند (با زبر یا پیش دال) ضبط شده‌است.[۲۲][۲] حتی در بعضی مآخذ هر دو صورت نام آمده‌است.[۲۳] صورت دیگری که از نام این کوه ضبط شده‌است دباوند است.[۲۴] این کوه را با نام‌های کاملاً متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز ثبت کرده‌اند.[۲۵] «نام دماوند در تورات آمده و صورت کهن آشوری آن «بیکن» است (ری باستان ۲/۶۴۲)»[۲۶][در کجای تورات]
در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده‌است: «دم (دمه، بخار) + اوند = وند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان)»[۲۷]
احمد کسروی دربارهٔ نام‌گذاری دماوند یا دنباوند نظر کاملا متفاوتی دارد.[۲۸]*. وی با استدلال‌هایی نسبتا پیچیده نام‌گذاری «نهاوند» و «دماوند» را مرتبط می‌داند و می‌نویسد «در زبانهای باستان «نها» به‌معنی پیش و «دما» به‌ضم دال به‌معنی پشت و دنبال بوده،…»[۲۹] و در مورد «وند» می‌نویسد:««وندن» در زبانهای باستان ایران به‌معنای «نهادن» بوده[…] یکی از معناهای «نهادن» واقع شدن و ایستادن برجایی است.[…] و ناچار «وندن» نیز همان معنی را داشته و «وند» که ماضی آن است به‌معنی نهاد، برجایی ایستاد (واقع‌شد) می‌آمده‌است»[۳۰] او در ادامه نتیجه می‌گیرد:«پس «نهاوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در پیش‌رو و «دماوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در دنبال و پشت.[۳۱]
تصویر به بند کشیده شدن ضحاک به دست فریدون در شاهنامه بایسنقری
دماوند در اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون ضحاک را در آنجا در غاری به بند کشیده‌است[۳۲]* و ضحاک آنجا زندانی‌است تا آخرالزمان[۳۳]* که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود.[۳۴] هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می‌شود، ناله‌های هموست.[۲]
در تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث کوه دماوند دانسته شده‌است[۳۵] و گور فرزند وی هم آنجا دانسته شده‌است. با این تفصیل که چون فرزندش کشته شد خداوند چاهی بر سر کوه برآورد و کیومرث فرزند را در چاه فروهشت. بلعمی سپس از مغان نقل کند که کیومرث بر سر کوه آتش افروخت و آتش به چاه اندر افتاد و از آن روز تا امروز (روزگار بلعمی) ده پانزده بار پرزند و به هوا برشود و از مغان نقل می‌کند که این آتش دیو را از فرزند او دور دارد.[۳۶] به گفتهٔ تاریخ بلعمی جمشید به طبرستان به دماوند بود که سپاه ضحاک به وی رسید. [۳۷]. بنا به روایتی نبرد لشگر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بود.[۳۸]دماوند بار دیگر در گاه پادشاهی منوچهر مطرح می‌شود. آرش از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران تعیین کند. [۳۹]
بعدها با پا گرفتن اساطیر سامی در ایران برخی شخصیت‌های این اساطیر هم با دماوند ارتباطاتی یافتند. از جمله «عوام […] معتقدند که سلیمان‌بن داوود, یکی از دیوان را که «صخر المارد» (سنگ سرکش) نام داشت در آنجا زندانی نمود. گویند، بر قلهٔ‌دماوند، زمین هموار است و از چاهی که بر فراز آن قرار دارد، روشنی بیرون آید.»[۴۰]
در اشعار ایرانی معمولاً نام دماوند در ارتباط با اسطورهٔ به بند کشیده شدن ضحاک ظاهر می‌شود. فردوسی در شاهنامه در ابیاتی که داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون را تصویر می‌کند، چنین سروده است[۴۱]
|
برآن گونه ضحاک را بسته سخت |
|
سوی شیرخوان برد بیدار بخت |
|
همی راند او را به کوه اندرون |
|
همی خواست کارد سرش را نگون |
|
بیامد هم آنگه خجسته سروش |
|
به خوبی یکی راز گفتش به گوش |
|
که این بسته را تا دماوند کوه |
|
بفبَر همچنان تازیان بی‌گروه |
اسدی طوسی در گرشاسپ‌نامه که به پیروی از شاهنامه سروده شده‌است به این اسطوره اشاره می‌کند.[۴۲]. در اشعار و منظومه‌های شاعران دیگر از جمله قصیده‌ای از ناصرخسرو[۴۳] منظومهٔ ویس و رامین [۴۴] از فخرالدین اسعد گرگانی و قصیده‌ای از خاقانی [۴۵] تلمیح این اسطوره دیده می‌شود. همچنین گاه در عظمت به دماوند مثل زده‌اند.[۴۶].
قصیده دماوندیه اثر ملک الشعرای بهار تنها یکی از چندین شعری است که در مورد دماوند سروده شده‌است. دماوندیه اول او در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی با این مطلع آغاز گشت:
|
ای کوه سپیدسر، درخشان شو |
|
مانند وزو، شراره افشان شو |
قصیدهٔ «دماوندیه دوم» که در سال ۱۳۰۱ توسط همین شاعر سروده شد، از شعرهای معروفی است که دربارهٔ دماوند سروده شده‌است که چند بیت نخستین آن چنین است:
|
ای دیو سپید پای دربند |
|
ای گنبد گیتی ای دماوند |
|
از پای به سر یکی کله‌خود |
|
ز آهن به میان یکی کمربند |
|
تا چشم بشر نبیندت روی |
|
بنهفته به ابر چهر دلبند |
آشوریان این کوه را کان سنگ لاجورد می‌انگاشتند. اگرچه به راستی ایشان دچار لغزش شده بودند و سنگ لاجورد از بدخشان می‌آمده‌است. در زمان تاخت و تاز آشوری‌ها به پشته ایران این کوه بخشی از حدود مادها شمرده می‌شده و در متن‌های آشوری هم بدان اشاره‌شده‌است. سارگون دوم در لشکرکشی خود سرزمین‌های تا کوه دماوند را خراجگزار خود نموده بود. در زمان اسرحدون نیز آشوری‌ها تا پای کوه دماوند لشکرکشیده بودند.[۴۷]اما به‌پیشروی ادامه ندادند چون آسوری‌ها دماوند و قدری آن‌سوترش کویر لوت را پایان دنیا می‌پنداشتند.[۴۸]
شیوه گذاردن پیکر مردگان را در کوه‌ها را دیاکونوف آیین مغانی می‌انگارد که در دامنه دماوند می‌زیسته‌اند و این آیین را به دیگر جاهای ایران پراکنده نموده‌اند.[۴۹] در دامنهٔ دماوند تعداد زیادی گور پیش از تاریخ وجود دارد.[۵۰]
در سده هشتم میلادی در پای کوه دماوند دژی بوده‌است که موبدی زرتشتی به نام مَس‌مفغان و پیروانش در آن می‌زیسته‌اند و این دژ به فرمان المهدی خلیفه عباسی ویران‌گشته و مس‌مغان نیز کشته‌شد.[۵۱] مس‌مغان (به عربی کبیرالمجوس) لقب بزرگان خاندان قارن بوده که تبار پارتی داشته و دارای سرزمین‌هایی در پای دماوند بوده‌اند. [۵۲]
غازان خان ایلخان مغول در ۴ شعبان ۶۹۴ (هجری) در لارف دماوند به دست شیخ صدرالدین غسل‌کرد و مسلمان‌شد. [۵۳]
«در حدودالعالم آمده که ویمه و شلنبه دو شهرست از حدود کوه دنباوند و اندر وی بتابستان و زمستان سخت سرد بود و ازین کوه آهن افتد.(حدودالعالم. ص ۱۴۷)»[۵۴]
گفتنی است که در نشان خانوادگی دودمان پهلوی از نقش کوه دماوند به عنوان نماد ایران زمین سود برده شده‌است.[۱]
در زمان‌های قدیم عده‌ای خود را به قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو در سفرنامه‌اش نوشته‌است که گویند بر سر دماوند چاهی‌است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند.[۵۵] صاحب آثار البلاد و اخبار العباد با نقل قولی دست دوم می‌گوید که عده‌ای از اهالی آن نواحی می‌گفته‌اند که در طی پنج روز و پنج شب به قلهٔ دماوند رسیده‌اند و قلهٔ آن را مسطح با مساحت صد جریب یافته‌اند گرچه از دور به مخروط می‌ماند.[۵۶] اولین صعود موفقیت‌آمیز اروپائیان به قلهٔ دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته‌است.[۲] همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد که تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین نمود. [۲۱]
برای رسیدن به قله مانند تمامی کوه‌ها از هر مسیری می‌توان پیش رفت ولی شناخته‌شده‌ترین آنها این جبهه‌ها هستند:
· جبهه شمالی؛ مسیر صعود این جبهه از میان دو یخچال سیوله (سمت راست) و دوبی سل (سمت چپ) صورت می‌گیرد. این مسیر دارای دو جانپناه در ارتفاع‌های ۴۰۰۰ و ۵۰۰۰ است. [نیاز به ذکر منبع]
· جبهه شمال شرقی؛
· جبهه جنوب غربی؛
· جبهه جنوبی؛ از سمت جنوب شرقی کوه.
آسانترین این مسیرها جبهه جنوبی و سخت‌ترین آنها جبهه شمالی است[۵۷]. سه جبهه شمالی، جنوبی و شمال شرقی در نزدیکی روستاها قرار گرفته‌اند و همچنین همگی دارای جانپناه در میان راه هستند[۵۸].
عکسی از قلهٔ در ابرپوشیده شدهٔ دماوند از گوسفندسرا ۱۱ خرداد ۱۳۸۶.
در نقشه‌راهنمای صعود به قله‌های البرز مرکزی پناه‌گاه‌هایی به شرح زیر مشخص شده است:[۵۹]
· پناه‌گاه گوسفندسرا (کوهپایه) در ارتفاع ۲۹۵۰ متری.
· بارگاه سوم (یال جنوبی) در ارتفاع ۴۱۵۰ متری.
· پناه‌گاه سیمرغ (یال شمال غربی) در ارتفاع ۴۱۵۰ متری.
· پناه‌گاه تخت فریدون (یال شمال شرقی) در ارتفاع ۴۳۶۰ متری.
· یخچال سیوله (جبهه شمالی)
· یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
· یخچال عروسکها (جبهه شمالی)
· یخچال یخار (شمال شرقی)
۱٫ ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ Mt. Davamand, Iran (انگلیسی). ناسا. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
۲٫ ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ مصاحب، غلامحسین (سرپرست). مدخل «دماوند» در دایرهالمعارف فارسی. جلد اول، چاپ سوم ۱۳۸۱، ص ۹۹۱.
۳٫ ↑ An Introduction to Prominence (انگلیسی). بازدید در تاریخ ۲۵ آوریل ۲۰۰۷.
۴٫ ↑ دماوند؛ موقعیت روی نقشهٔ جهانی، مختصات و اطلاعات کوتاه. traveljournals.net. بازدید در تاریخ ۲۵ آوریل ۲۰۰۷.
۵٫ ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
۶٫ ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ کوه دماوند (انگلیسی). وب‌سایت قلمرو کوهستانی ایران. بازدید در تاریخ ۱۸ آوریل ۲۰۰۷.
۷٫ ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
۸٫ ↑ از جمله در شاهنامهٔ فردوسی
۹٫ ↑ برای نمونه در شاهنمهٔ فردوسی گرشاسپ‌نامهٔ اسدی طوسی اشعار ناصرخسرو به این موضوع اشاره شده‌است. قصیده‌های دماوندیهٔ‌ملک‌الشعرای بهار هم معروف است.
۱۰٫ ↑ نقشه‌راهنمای صعود به قله‌های البرز مرکزی
۱۱٫ ↑ نگاهی به ایران؛ سرزمین و حکومت. درگاه ملی آمار. بازدید در تاریخ ۱۸ آوریل ۲۰۰۷.
۱۲٫ ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ اطلس زمین‌شناسی راه‌ها (انگلیسی). پایگاه ملی داده‌های علوم زمین. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
۱۳٫ ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
۱۴٫ ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
۱۵٫ ↑ (به انگلیسی: stratovolcano)
۱۶٫ ↑ آتشفشان دماوند (انگلیسی). بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
۱۸٫ ↑ کوه دماوند. وب‌گاه Pars Times. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
۱۹٫ ↑ یک مسوول: علت تغییر رفتار قله دماوند در دست تحقیق است. ایرنا. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
۲۰٫ ↑ گزارش مطالعه آتشفشان دماوند
۲۱٫ ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ ۲۱٫۳ ۲۱٫۴ شیرآقایی، روزنامه اعتماد
۲۲٫ ↑ شهیدی مازندرانی ۳۳۰
۲۳٫ ↑ برای نمونه در ویس و رامین «تو گفتی بود دشت نهاوند / ز بس جنگ‌آوران کوه دماوند»(فخرالدین اسعد گرگانی ۶۲) و «درم با بند و ویس از بند رفتست / مگر امشب به دنباوند رفتست» (فخرالدین اسعد گرگانی ۲۱۴)
۲۴٫ ↑ دهخدا ۲۲۱
۲۵٫ ↑ دهخدا ۲۲۱
۲۶٫ ↑ محمدجعفر یاحقی، ۱۹۶
۲۷٫ ↑ معین ۵۳۶
۲۸٫ ↑ او این نظر را در ۱۳۰۴ در مقاله‌ای به نام «نهاوند-دماوند» که در آینده منتشر شد ابراز داشته‌است.
۲۹٫ ↑ کسروی ۲۶۵
۳۰٫ ↑ کسروی ۲۶۷
۳۱٫ ↑ کسروی ۲۶۷
۳۲٫ ↑ این مطلب به تواتر در متن‌های فارسی میانه و متن‌های فارسی نو ذکر شده‌است از جمله در شاهنامه
۳۳٫ ↑ به بیان دقیق‌تر نزدیک به پایان هزارهٔ هوشیدرماه
۳۵٫ ↑ طبری [بلعمی] ۷۶
۳۶٫ ↑ طبری [بلعمی] ۷۷
۳۷٫ ↑ طبری [بلعمی] ۸۹
۳۸٫ ↑ طبری [بلمعی] ۹۹-۱۰۰: این روایت خلاف آنف شاهنامه‌است که جایگاه نبرد در بیت‌المقدس است.
۳۹٫ ↑ طبری [بلعمی] ۲۴۱–۲۴۲
۴۰٫ ↑ محمدجعفر یاحقی، ۱۹۶
۴۱٫ ↑ شاهنامه > فصل ۵ ضحاک > بخش ۹ به بند کشیده‌شدن ضحاک به دست فریدون
۴۲٫ ↑ «فریدون فرخ به گرز نبرد / ز ضحاک تازی برآورد گرد/ ببردش به کوه دماوند بست به جایش به تخت شهی بر نشست» (اسدی طوسی، ۳۶۶)
۴۳٫ ↑ «ز بیدادی سمر گشته ست ضحاک /که گویند او به بند است در دماوند» (به نقل از علی‌اکبر دهخدا، ۲۲۱)
۴۴٫ ↑ «درم با بند و ویس از بند رفتست/مگر امشب به دنباوند رفتست/چرا رفتست کاو خود نامدارست چو ضحاکش هزاران پیشکارست» (فخرالدین اسعد گرگانی ۲۱۴–۲۱۵)
۴۵٫ ↑ «اوست فریدون ظفر بلکه دماوند حلم / عالم ضحاک فعل بستهٔ چاهش سزد» (ترکیبات خاقانی در مدح رکن‌الدین ارسلان شاه بن طغرل)
۴۶٫ ↑ «دلی باید مه از کوه دماوند / که بشکیبد ز دیدار خداوند» (فخرالدین اسعد گرگانی ۳۴۳)
۴۷٫ ↑ ا.م.دیاکونوف،تاریخ ماد،چاپ هفتم،انتشارات علمی فرهنگی،صفحه ۲۴۳
۴۸٫ ↑ پیرنیا (جلد سوم) ۱۸۰۹
۴۹٫ ↑ ا.م.دیاکونوف،تاریخ ماد،صفحه ۳۷۱
۵۰٫ ↑ ماکسیم سیرو، ۳۷
۵۱٫ ↑ محمد محمدی، ۵۱
۵۲٫ ↑ ا.م.دیاکونوف،تاریخ ماد،صفحه ۳۴۷
۵۳٫ ↑ مرتضی راوندی،تاریخ اجتماعی ایران،جلد دوم،چاپ سوم،صفحه ۳۰۹،بخش اسلام آوردن غازان خان
۵۴٫ ↑ شهیدی مازندرانی ۳۳۰
۵۵٫ ↑ ناصرخسرو، سفرنامه ۴
۵۶٫ ↑ قزوینی آثار البلاد و اخبار العباد (بخش ۱۷ از ۳۱ در نسخهٔ برخط) بازدید ۲۵ آوریل ۲۰۰۷
۵۷٫ ↑ مسعود نصرتی، ۱۴۴
۵۸٫ ↑ مسعود نصرتی، ۱۴۵
۵۹٫ ↑ نقشه‌راهنمای صعود به قله‌های البرز مرک
سلام
من دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی تورسیم هستم. پایان نامه من درباره جاذبه های گردشگری کوه دماوند می باشد. خواستم ازتون اجازه بگیرم تا با ذکر منبع از مطلب دماوند شما استفاده کنم. البته بیشتر هدفم الگو برداری است تا بهره گیری به عنوان منبع. با این حا ممنون می شم اگر اجازه برداشت داشته باشم. ضمنا می تونم بپرسم آیا این تحقیق چکیده ای از تحقیق کاملتری است و نام محقق چه می باشد و در صورت امکان ایمیل ایشان را برای ارتباط بیشتر در اختیار داشته باشم. با تشکر. رضا زارعی
reza.zarei@gmail.com
…………………………………………………………
طبیب زاده
سلام
باعث خشنودی ماست که موضوع مورد توجه فرهیخته ای قرلار گرفته است.
حضرتعالی میتوانید به سایت هایی با نشانی های ذیل نیز مراجعه کنید
http://www.fa.wikipedia.org
http://www.damavandiran.com
http://www.foto.ir/Gallery/ShowImage.aspx
http://www.kosoof.com
http://www.mountainzone.ir
http://www.aftab.ae
http://www.photoblog.com
http://www.youtube.com
http://www.centraldlc.com
http://www.ketabeavval.ir
بسیار مشتاقم که باز با ما تماس بگیرد
چشم انتظاریم