کشور ما به دلیل وجود مراکز مهم زیارتی و مذهبی، زیارتگاه ها و بقاع متبرکه متعدد و توجه همیشگی و ویژه به پیاده سازی فرهنگ اسلامی و رعایت موازین آن، همواره به عنوان یکی از قطب های مهم گردشگری مذهبی در جهان مطرح بوده و هست.
در این میان شهر مقدس مشهد به عنوان دومین کلانشهر مذهبی دنیا مهمترین نقش را در رشد و تعالی این بخش مهم در کشور ایفا می نماید. از این رو توجه به جایگاه ویژه این کلانشهر و به تبع آن سرمایه گذاری و تلاش برای فعلیت بخشیدن به پتانسیل های بالقوه آن در جهت رونق بخشیدن به صنعت گردشگری زیارتی-مذهبی کشور، ضروری به نظر می رسد. اهمیت این بخش بلحاظ اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و … از چند جهت قابل بررسی است.
1- جذب گردشگر و منافع افتصادی آن: اهمیت اقتصادی صنعت گردشگری به دلیل ارزآوری فراوان و چیزی که از آن به عنوان صادرات پنهان نام برده می شود، برکسی پوشیده نیست. اما مساله ای که برآنیم تا در اینجا به آن بپردازیم توجه به دستیابی به این مهم از طریق توسعه بخش گردشگری مذهبی به دلیل شرایط فرهنگی خاص کشور ماست. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و حاکمیت نظام جمهوری اسلامی در کشور، پیاده سازی فرهنگ اسلامی در دستور کار نظام قرار گرفت که با توجه به مغایرت برخی از این دستورات دینی با هنجار های موجود در جوامع غیر مسلمان، محدودیت هایی در ورود گردشگر به کشور بوجود آمد که خود عامل تاثیر گذاری در عدم توسعه صنعت گردشگری کشور شد. همچنین دیدگاهی منفی که از مسلمانان و کشور های مسلمان نشین به عنوان کشور های حامی تروریسم و مناطق نا امن و خطرناک، در اذهان جهانیان بوجود آمده بود، نقش مهمی را در رکود این بخش ایفا می کرد. اما در این میان با ورود گردشگران مسلمان کشور های اسلامی و شیعه نشین منطقه همچون لبنان، عراق، کویت، بحرین، پاکستان و … که به عنوان زیارت حرم مطهر رضوی به مشهد مشرف می شدند، با توجه به حاکمیت نظام اسلامی در ایران و به تبع آن بستر سازی مناسب برای گسترش گردشگری مذهبی، این بخش رونق ویژه ای یافت. بطوریکه در اندک زمان، سرمایه گذاری های گسترده ای توسط همین گردشگران مسلمان که اکثرا از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بودند، در شهر مقدس مشهد صورت گرفت.
یکی از ویژگی های توریسم مذهبی و زیارتی که آن را از از بخش فرهنگی و تاریخی جدا ساخته است، اینست که بطور معمول گردشگران و زواری که به قصد زیارت سفر میکنند، در دوره های زمانی متعدد و گاه هر ساله مبادرت به این امر میورزند. این در حالیست که اغلب گردشگران تنها برای یک بار از یک اثر تاریخی یا فرهنگی و هنری دیدن می کنند. علاوه بر آن اصولا مدت زمان ماندگاری گردشگران زیارتی به دلیل برآوردن مقاصد زیارتی و معنوی خود، از سایر گردشگران بیشتر است. دلایلی از این دست به خوبی میتواند ارزش اقتصادی توسعه و رونق این بخش از صنعت گردشگری را بیان نماید. نمونه بارز آن، کشور عربستان سعودی است که همه ساله با ورود خیل عظیمی از زائرین برای انجام مناسک حج، درآمد سرشاری عاید این کشور می شود. کشور ما نیز با جذب سالیانه درصدی از جمعیت بیش از دویست و پنجاه میلیونی شیعه در جهان، می تواند علاوه بر بازگشت سریع سرمایه گذاری های صورت گرفته در این بخش، به منبع درآمد جدید و وسیعی نیز دست پیدا کند.
2- نیل به اهداف تبلیغی اسلام: همانگونه که اجتماع پر شکوه حج همه ساله وحدت و یکپارچگی جامعه بزرگ اسلامی را در معرض دید جهانیان قرار می دهد، همایش بزرگ گردشگران شیعه که به منظور امری معنوی و در فضایی معنوی گرد هم می آیند نیز می تواند صلابت، وحدت و عظمت شیعه را به رخ جهانیان بکشد و صلح جویی، بشر دوستی و نیک پرستی شیعیان و مسلمانان را به همه اثبات کند. بعلاوه جذب گردشگران غیر مسلمان با بوجود آوردن چهره ای زیبا از اسلام وشیعه و همچنین با ایجاد جاذبه های گردشگری منحصر بفرد که می تواند عاملی برای جذب بیشتر توریست باشد، به دلیل بوجود آوردن ارتباط کاریزماتیک بین فضای معنوی موجود و فرد و همچنین آشنایی پیروان سایر ادیان با اندیشه های ارزشمند اسلامی که در سایه ارتباط نزدیک با جوامع و تبادلات علمی دانشگاه ها محقق می شود، قطعا در رسیدن به اهداف تبلیغاتی اسلام و بخصوص شیعه بسیار تاثیر گذار خواهد بود.
موارد فراوانی غیر از این دو مورد وجود دارد که اهمیت توجه به صنعت گردشگری مذهبی را روشن می سازد. ایجاد نزدیکی و وحدت هرچه بیشتر بین جوامع مسلمان، برآوردن سایر نیازهای گردشگران مسلمان از طریق گسترش توریسم درمانی، فرهنگی، ورزشی و …، پاسخگویی به تقاضای بالای گردشگران داخلی و مواردی از این دست، همه و همه لزوم فعالیت ویژه در این بخش را بیان می کند. بدین منظور ایجاد بستر مناسب و برداشتن موانع ضروری به نظر می رسد. احداث هتلها و اماکن اقامتی درجه یک با امکانات ویژه، ایجاد جاذبه های گردشگری خاص و منحصر بفرد، ایجاد مراکز تفریحی ویژه مسلمانان که در این مورد در سایر کشورها با محدودیت مواجه هستند، گسترش بخش حمل و نقل از طریق توسعه خطوط هوایی و ریلی، توسعه و تجهیز فرودگاه ها و احداث بزرگراه ها و آزادراه ها با استانداردهای بالا، توسعه حمل و نقل درون شهری با احداث مترو، مونوریل، بزرگراه و … جهت کاهش بار ترافیک، ارائه تسهیلات مناسب برای اخذ ویزا، گسترش اکوتوریسم، زیبا سازی سیمای شهری، آموزش همگانی، ارائه تسهیلات مناسب به بخش خصوصی جهت ایجاد مجتمع های اقامتی، خدماتی، تجاری، تفریحی و …، گسترش توریسم درمانی، ایجاد امنیت خاطر در گردشگران و موارد بسیار دیگر، از جمله اموری هستند که می توانند در نیل به این مقصود موثر واقع شوند.
در این راستا پروژه عظیم مرکز تمدن جهان و پایتخت هنر که با ویژگی های منحصر بفرد توانایی فوق العاده ای در جذب گردشگر دارد، می تواند با کرنش در برابر بارگاه مطهر حضرت رضا (ع) و در کنار سایر جاذبه های شهر مقدس مشهد، کمک شایانی به توسعه گردشگری مذهبی در کشور نماید.
مهدی علیزاده
نماینده پروژه مرکز تمدن جهان و پایتخت هنر در مشهد مقدس و خراسان رضوی